Snyder, Timothy – Bloedlanden

image_pdfDit artikel downloadenimage_printDit artikel uitprinten

AMBO,639 pagina´s

 

Naar schatting veertien miljoen mensen waren tussen 1933 en 1945 slachtoffer van bedoelde massamoord door Hitler en Stalin in de Bloedlanden, het gebied van oostelijk Polen tot en met de Baltische staten en de Russische Oekraïne en Wit Rusland. En bedenk wel dat in dit onwaarschijnlijke aantal doden niet diegenen zijn meegeteld die van honger stierven, omkwamen bij bombardementen of om andere redenen bezweken in de concentratiekampen van de nazi’s en de sovjets. Ook de gedode soldaten zijn niet in deze veertien miljoen inbegrepen. Timothy Snyder schreef een bloedstollende geschiedenis die je niet zou kunnen willen geloven als er niet zoveel overstelpend en onloochenbaar bewijsmateriaal zou zijn. Een indrukwekkend boek – in alle betekenissen van het woord indrukwekkend – dat naast een uitgebreid notenapparaat en personenregister ook een hoofdstuk bevat dat is gewijd aan aantallen en terminologie alsmede een samenvatting.

In kort bestek leren we hoe Hitler de boerenstand negeerde omdat hij geheel inzette op Oost Europa als de voedselschuur voor het Derde Rijk, terwijl Stalin voor zijn industrialisatieplannen die boeren juist nodig had om voldoende voedsel te produceren voor zijn ambitieuze plannen. Maar de boeren gaven zich niet zomaar gewonnen en Snyder beschrijft hoe de eerste collectivisering jammerlijk mislukte, onder meer door te enthousiast meewerkende lokale partijfunctionarissen. Maar ook omdat de boeren niet stonden te springen hun op de tsaar en zijn dienaren veroverde bouwland zomaar af te staan ter wille van de doldrieste vijfjarenplannen van Stalin. Dit speelde zich begin jaren dertig allemaal af in de Oekraïne en het zou leiden tot ongekende hongersnoden waarbij miljoenen Sovjetburgers de dood vonden of werden gedeporteerd naar de Goelag. De genocide die zich hier voltrok kende een niet eerder vertoonde intensiteit en omvang.

Tegelijkertijd ontwikkelde de Communistische Internationale het klasse-tegen-klasse-beginsel en het werd communisten verboden allianties te sluiten met sociaaldemocraten. Juist dit gegeven speelde een belangrijke rol in het Duitsland van de jaren dertig. De Duitse communisten beschouwden sociaaldemocraten als grotere vijanden dan de nazi’s en mede daardoor kreeg Hitler vrijwel vrij spel in de Weimar Republiek. Bleven de wandaden van de nazi’s in de jaren dertig nog uiterst beperkt, Stalin heeft gedurende die jaren ongekende misdaden begaan die alleen maar als genocide kunnen worden aangemerkt. De hongersnoden waren nog niet ten einde of de Grote Terreur begon. De boeren kregen weliswaar een stukje grond voor eigen gebruik maar de collectivisering ging onverminderd voort en voor de boeren was het buigen of barsten. Eind 1938 werden er meer dan 368.000 doden onder koelakken geteld. Zelfs als ze al naar de goelag waren gedeporteerd, werden ze in de onmenselijke kampen alsnog vermoord omdat Stalin ervan uitging dat juist zij, de vertrapten, potentiële contrarevolutionairen waren. De zuiveringen die ten tijde van de Grote Terreur plaatsvonden bleken zelfs een test voor de loyaliteit van de NKVD: de leiding werd als gevolg van een gril van Stalin plots vervangen en functionarissen werden weggezuiverd, naar de goelag gedeporteerd of gewoon geëxecuteerd.

Na de koelakken waren de etnische minderheden aan de beurt en in de praktijk ging het daarbij vooral om Polen, meer dan 250.000 van hen kwamen om in de jaren ’37 en ’38. De Polen kregen overal de schuld van, ook van de hongersnoden. Vaak zal blijken dat de Russen veel efficiënter waren dan de Duitsers. Tijdens de Grote Terreur doodden zij 1.000 maal meer etnische minderheden dan de nazi’s voor elkaar kregen! Toen de Duitsers Polen binnenvielen in 1939 stoomden de Russen op naar het Westen. De beide grootmachten troffen elkaar bij wat bekend zou worden als de Molotov-Ribbentroplinie. Alles ten westen daarvan viel Duitsland toe, alles ten oosten werd Russisch grondgebied. De Sovjets deporteerden en executeerden met name alle Poolse officieren. De nazi’s deden hetzelfde en zo werd de Poolse natie in een klap beroofd van haar meest bekwame mensen. Door de verovering van het westelijk deel van Polen inclusief Warschau, voegde Hitler in een keer 600.000 joden toe aan het Derde Rijk, hij verdrievoudigde daarmee het aantal joden binnen de rijksgrenzen. Joden die westelijk Polen ontvluchten uit vrees voor de nazi’s, werden door de Sovjets gedeporteerd of vermoord, hoe wrang kan het lot zijn? Als Duitsland in 1941 Rusland binnenvalt, hebben de Sovjets en de nazi’s in twee jaar tijd een half miljoen Poolse burgers onderdrukt: 315.000 gedeporteerd, 110.000 opgepakt, 30.000 geëxecuteerd en 25.00 in gevangenschap omgekomen.

In de periode 1933 – 1938kwamen vrijwel alle massamoorden in dit gebied voor rekening van de Sovjets. In 1939 – 1941 waren de massamoorden keurig verdeeld tussen de Sovjets en de nazi’s  en gedurende de periode 1941 – 1945 kwamen de meeste massamoorden voor rekening van de nazi’s. Tijdens de operatie Barbarossa sneuvelden meer dan 10 miljoen soldaten, 10 miljoen burgers en daarnaast doodden de nazi’s nog eens doelbewust 10 miljoen gewone burgers. Al deze wapenfeiten en cijfers zijn grotesk en nauwelijks te bevatten. Het grote Hongerplan van de nazi’s (welk inhield dat grote delen van de Russische bevolking diende te worden uitgehongerd opdat de rest voor het voedsel voor de Duitsers kon zorgen) mislukte en toen Hitler vervolgens Rusland binnenviel, beroofde hij zijn eigen leger en zijn eigen volk tevens van de zo cruciale voedselimport. Niet alleen het hongerplan mislukte, ook de bliksemoverwinning op de Russen, waar Hitler vast van overtuigd was, is er nooit van gekomen. Een van de eerste en ergste gevolgen hiervan was dat het plan van de Endlösung naar voren werd gehaald, met alle gevolgen voor de joden van dien. Een van de regio’s die het ergste werd getroffen in deze jaren van verschrikking was Wit-Rusland. In totaal 2 miljone dodelijke slachtoffers, meer dan 1 miljoen vluchtelingen weggetrokken, zeker 2 miljoen burgers gedeporteerd als dwangarbeiders, nog eens een kwart miljoen dat naar Polen werd gedeporteerd en tienduizenden naar de Goelag afgevoerd. “Aan het einde van de oorlog was de helft van de bevolking van Wit-Rusland vermoord of gedeporteerd. Zo erg is het in geen enkel ander Europees land geweest”.

Onvoorstelbaar is de geschiedenis van Polen in deze jaren, gemangeld tussen de bloeddorstigheid van de Duitsers enerzijds en de onbetrouwbaarheid van Stalin en de bruutheid van diens legers anderzijds. Als de Russen in aantocht zijn, dicht een Pools soldaat: “We zien je tegemoet, rode pest / om ons van de zwarte dood te bevrijden”. En als dan de oorlog eenmaal ten einde is gekomen, zou het stil moeten worden. Maar de terreur ging gewoon door. Duitsers die met miljoenen gelijk uit het westelijk deel van Polen werden gedeporteerd, terug naar die Heimat, Oekraïners die uit oostelijk Polen werden gedeporteerd, en met honderdduizenden gelijk naar de Goelag werden getransporteerd en meer dan tweehonderdduizend burgers die uit de Baltische staten naar de Goelag werden vervoerd. Of ze hadden foute familieleden, of ze werden beschuldigd van collaboratie met de vijand, of het waren geen echte communisten of het waren nationale of etnische minderheden of er was eigenlijk helemaal niets aan de hand, heel erg veel leek dat alles niet uit te maken. De Stalinterreur was ongekend. De etnische zuivering had hij van zijn grootste vijand overgenomen.

Tegelijkertijd laat Snyder zien dat Sovjet Rusland slechts in zeer beperkte mate heeft geleden onder de Tweede Wereldoorlog. Polen, de Baltische staten, Wit-Rusland en Oekraïne en de Kaukasische volkeren hebben de grootste ontberingen moeten doorstaan en onder hen zijn veruit de meeste dodelijke slachtoffers gevallen. Maar voor Stalin was het van het grootste belang dat de Russische Sovjetrepubliek zowel de grote overwinnaar alsook het grootste slachtoffer van de nazigruwelen was. Een Holocaust paste niet in het denken van Stalin. Sterker nog, de collaboratie met de Duitsers moet onder de Russische bevolking enorm zijn geweest.

Hannah Arendt schetste de moderne mens die overbodig was gemaakt door totalitaire regimes die er geen moeite mee hebben de dood een vooraanstaande plaats te geven in hun verhaal over vreugde en vooruitgang, schrijft Snyder. Zowel de nazi’s als de communisten wisten goed raad met dit concept. Hoe tragisch was het lot van Sovjetsoldaten die krijgsgevangen werden gemaakt door de nazi’s, zij rolden van het ene totalitaire systeem in het andere. Voor het eigen systeem moesten ze zich doodvechten, door het andere systeem werden ze gedood. Snyder citeert Grossmann die een van zijn personages laat verklaren dat het vermogen om groepen mensen het recht te ontzeggen als menselijk beschouwd te worden, de sleutel was tot het nationaalsocialisme en het stalinisme. En verderop komt hij tot de huiveringwekkende constatering dat mensenlevens werden gereduceerd tot het genotsmoment van een ondergeschikte die rapporteerde aan een meerdere.

Ofschoon het in het grote geheel om een detail gaat, wijst Snyder er nog eens op dat concentratiekampen geen vernietigingskampen waren. De Europese joden stierven vooral in diepe kuilen, mobiele gaskamers en in de vernietigingskampen Chelmno, Belzec, Sobibór, Treblinka en Auschwitz. Auschwitz was overigens zowel een concentratie- als vernietigingskamp. Snyder: Auschwitz is het slotakkoord van de fuga des doods. In twaalf jaar tijd werden veertien miljoen mensen door twee regimes vermoord. Het Sovjetsysteem was op zijn dodelijkst in de jaren dat het niet in oorlog was. De nazi’s pleegden hun onvoorstelbare misdaden vrijwel uitsluitend in hun oorlogsjaren. Overigens wijst Snyder er wel op dat “waar de geschiedenis geen zeggenschap meer heeft, de aantallen slachtoffers doorgaans omhoog gaan en het geheugen achteruit, wat leidt tot een gevaar voor alle betrokkenen”. Maar ook wanneer we alle dubbeltellingen uit de aantallen verwijderen en een aanname doen ten aanzien van de verzonnen slachtoffers, dan nog blijven er groteske aantallen werkelijke slachtoffers over. Het nationaalsocialisme en het stalinisme staken elkaar naar de kroon als het erom ging het individu te degraderen tot een quantité négligeable. En ze hebben elkaar op leven en dood bestreden onder aanvoering van leiders die verafgood werden of die hun persoonsverheerlijking met alle beschikbare middelen afdwongen. Leiders die monstrums creëerden van de meest effectieve dodelijkheid, monstrums die ze uiteindelijk niet konden beheersen, monstrums die uiteindelijk ook hun scheppers verzwolgen.

 

Enno Nuy

2018-11-02T11:57:33+00:00