Ambo Anthos, 369 pagina´s plus notenapparaat
Cruciaal voor het begrijpen van de geschiedenis van de holocaust is dat Hitler de wereld beschouwde als een met rassen bedekte planeet en niet als een planeet met soevereine staten. Staten betekenden niets voor hem, ook de Duitse staat niet. En al in de inleiding waarschuwt Snyder: de geschiedenis van de holocaust is niet voorbij. Het precedent ervan is eeuwig en de lessen ervan zijn nog niet geleerd. In zijn konklusie komt hij daar uitvoeriger op terug. Antisemitisme dateert al uit de tijd dat de joden waren uitgeweken naar Egypte en was niet bepaald een Duitse vinding. Ook ten tijde van de eerste wereldoorlog werden de joden overal van beschuldigd en werden pogroms georganiseerd, niet door Duitsers maar door Russen. En hoewel Lenin de joden bedankte voor hun doorslaggevende steun en de joden na de tweede revolutie van november 1917 deel konden uit gaan maken van de Sovjetrepubliek, werden ze in die jaren al snel opnieuw slachtoffer van pogroms toen ze hun huizen terug wilden hebben. En zo dook de joods-bolsjewistische these op waardoor joden als communisten en communisten als joden werden voorgesteld. In diezelfde periode werden de Protocollen van de Wijzen van Sion gepubliceerd. De mythe van de joden als bolsjewisten was geschapen en zou een grote rol spelen in het lot van miljoenen joden.
In die jaren woonden de meeste joden in Polen en dat land scheidde Duitsland van Rusland. Het Molotov-Ribbentroppact leidde uiteindelijk tot de dubbele bezetting en de vernietiging van de Poolse staat en daarmee werd de holocaust een feit. De recessie van de dertiger jaren duidde op een falen van het kapitalisme en communisme, de twee grote vijanden van Hitler die daar het nationaalsocialisme tegenover stelde. Hitlers adagio luidde al snel: Uit het leed van de oorlog ontstaat het brood van vrijheid. Maar zelf was Hitler niet een echte nationalist. Hem ging het erom zijn volk aan te zetten tot de rassenstrijd die hen in staat zou stellen hun hogere doel te verwezenlijken. Een wereld zonder joden. Snyder schetst hoe Hitler zeven innovaties doorvoerde op het toen zo bekende Balkanmodel: de partijstaat, het ondernemerschap van geweld, de export van anarchie, de hybridisatie van instituties, de productie van staatloosheid, de globalisering van Duitse joden en de herdefiniëring van oorlog.
Snyder betoogt en laat zien hoe sterk het antisemitisme leefde in Polen en met name na de dood van de Poolse premier Pilsudski in 1935 waren de joden plotseling geen Polen meer maar vreemdelingen. De Poolse regering trachtte het bevolkingsoverschot te reguleren door een actieve emigratiepolitiek en dacht daarbij vooral aan joden. Madagaskar kwam als eerste in aanmerking maar al snel richtte de Poolse blik zich op een joodse staat in Palestina. De Britten steunden aanvankelijk een beperkte emigratie van joden naar Palestina maar de Duitsers waren daar fel tegen. Polen begon in 1937 zionistische zelfverdedigingsorganisaties te bewapenen en te trainen. Een van de zionistische bewegingen die in Polen fiks aan de weg timmerden was het joods nationalistisch rechtse Betar. Menachim Begin en Yitzal Shamir waren bij Betar aangesloten. Begin koos al snel voor terrorisme om de gestelde doelen te realiseren en hij richtte de beweging Irgoen op. Ook Avraham Stern had zich daar bij aangesloten. Irgoen zou met steun van de Poolse regering elitetroepen moeten oprichten voor de verovering van Palestina .
Er werd sterke druk op de joden uitgeoefend om Polen te verlaten. Alle geledingen in de samenleving werkten daar aan mee: beroepsverenigingen, de kerk, universiteiten enz. Snyder laat zien hoe joden werden afgeschilderd als mensen wier aanwezigheid economisch en politiek gezien onwenselijk was. De Poolse socialisten steunden dit antisemitisme van de regering overigens niet. De joodse staat in Palestina zou pas veel later een feit worden. Er moest eerst een wereldoorlog uitbreken en omdat Polen categorisch weigerde samen met de Duitsers tegen de russen op te trekken, werd het uiteindelijk onder de voet gelopen door de troepen van Hitler. Inmiddels voltrok zich de Anschluss van Oostenrijk bij Duitsland, op 11 maart 1938 en onmiddellijk barstte het antisemitisme los, de begeestering voor Hitler bleek overweldigend en dat alles leek zich in enkele dagen te voltrekken. Voor de Oostenrijkers was Hitler een Oostenrijker die terugkeerde naar huis. En bovendien leek de Duitse dictatuur veel succesvoller dan de Oostenrijkse. De Duitsers merkten al snel dat stateloosheid zoals in Oostenrijk het perfecte instrument was om de joden al hun eigendommen vermogen en vrijheid en waardigheid te ontnemen.
In diezelfde periode zetten de nazi’s 17000 joden met Pools burgerschap over de grens met Polen maar Warschau wilde Polen die terugkeerden uit het buitenland juist dat burgerschap ontzeggen. Alleen de Dominicaanse Republiek was in die jaren bereid joden op te nemen! Twee weken na de Kristallnacht besprak Hitler de deportatie van Europese joden naar Madagaskar, een Franse kolonie die beschikbaar zou komen als Frankrijk door Duitsland verslagen zou worden. Maar ook daarvoor zou de medewerking van de Britten vereist zijn. Madagaskar is nooit meer dan een optie gebleken. De Polen bleven proberen Palestina als toevluchtsoord voor de Poolse joden te bestempelen maar Chamberlain verklaarde in april 1939 dat “als Groot-Brittannië dan toch één partij boos moest maken, dit maar beter de joden konden zijn en niet de Arabieren”. De loyaliteit van Arabieren en moslims was te groot en te belangrijk voor de Britten. Schokkend is te lezen hoe de westerse mogendheden in onderhandelingen met Hitler besloten dat Sudetenland door de Tsjechen moest worden afgestaan. De Tsjechen zaten niet eens aan tafel! In 1939 zou Hitler de rest van Tsjechoslowakije innemen en spoedig was Polen aan de beurt dat met diplomatiek verkeer en onderhandelingen niet was overreed. Het ultieme doel van Hitler bleef onverkort de vernietiging van de Russische staat.
Omdat Hitler met de Polen niet tot een vergelijk kwam sloot hij het Ribbentrops Molotov pact met de Russen waarbij Finland, de Baltische staten en Polen werden verdeeld tussen Duitsland en Rusland. Ondertussen bleef de staatsvernietiging in Oostenrijk en Tsjecho-Slowakije beperkt tot Anschluss en annexatie, maar in Polen werden in korte tijd meer dan zestigduizend cultuurdragers vermoord en ook hier waren de joden van de ene op de andere dag rechteloos en verloren zij met het verdwijnen van de Poolse staat het laatste restje bescherming. Ook hier werd de onderdrukking van de joden in een razend tempo opgevoerd. Snyder: het getto was de stedelijke uiting van de staatsvernietiging. Toen Hitler moest concluderen dat hij de Britten niet zou verslaan, viel de Madagaskarroute weg en zag hij zich genoodzaakt de joden naar Siberië te deporteren en dat versnelde de noodzaak van het vernietigen van het Russische leger door een verrassingsaanval. Snyder’s beschrijving van de situatie in het dubbel bezette Polen van die jaren tart de verbeelding. Het was een periode van complete waanzin waarin van burgers het onmogelijke werd verlangd. De Polen hadden net zo veel te vrezen van de Russen als van de nazi’s. De Russen onthoofdden de Poolse samenleving en de nazi’s zetten de vernietiging van de joden in gang, dankbaar gebruik makend van het voorwerk van de Russen.
Door al deze ontwikkelingen stokte ook de Poolse steun aan de joodse bewegingen Betar en Irgoen. Stern en Shanir richtten Levi op en deden Hitler een voorstel tot samenwerking tussen het nieuwe Duitsland en een vernieuwd raciaal-nationaal Hebreeërschap, die gepaard zou gaan met de oprichting van een historische joodse staat op nationale en totalitaire grondslagen, die een verdragsre;atie zou hebben met het Duitse Reich, in het belang van de bescherming en versterking van de toekomstige Duitse machtspositie in het Nabije Oosten. Van enige samenwerking is het nooit gekomen. De Duitsers zagen meer heil in het ophitsen van de Arabieren tegen de Engelsen en de joden, die nu nergens meer terecht konden. Amerika en Palestina waren afgesloten en zo waren ze veroordeeld tot Duitsland of Rusland.
Hitler slaagde erin de blik van de Duitsers te focussen op de Rus die communist was en op de communist die jood was. Door de communisten te doden zouden dus alle joden worden uitgewist en precies daarop richtten de nazi’s zich als zij de lokale bevolking die ze zojuist onder de voet hadden gelopen opriepen zichzelf te zuiveren. Zodoende hielp de lokale bevolking mee met het opruimen van de joden. Deze politiek van het grotere kwaad, zoals Snyder dat noemt, was dus een gemeenschappelijke creatie van de nazi’s en de lokale bevolkingen. De holocaust begon in de achter elkaar bezette landen Litouwen en Letland, waar schijnbaar chaotische moordpartijen escaleerden tot een systematische Endlösung. Telkenmale trad daarbij hetzelfde mechanisme op: de Litouwers en Letten hielpen de Duitsers met het elimineren van de joden om zichzelf buiten schot te houden. Litouwers die voor het Sovjetregime hadden gewerkt, konden door joden te doden met een schone politieke lei beginnen.
En toen de strijd om Rusland steeds meer teleurstellingen voor de Duitsers opleverde, nam het vermoorden van joden in hoog tempo toe en daarbij werden steeds meer lokale bewoners ingezet. Zo doodde het Arajscommando in de zomer 1941 bijna 50.000 joden in Letland! Elders in Duitsland bleken politiemensen in zeer grote getale bereid deel te nemen aan de moord op onschuldige burgers, joden. Er was sprake van een verbijsterende zelfradikalisering onder burgers en politie. De SS-er Jeckeln combineerde de Sturm Abteilung, reguliere politie en soldaten en creëerde zo een uiterst efficiënte moordmachine. Hij was ook verantwoordelijk voor het ontstellende drama in Babi Jar waarbij 33.761 joden vermoord werden. Na juni 1941 bleek vrijwel elke Duitser gehoor te geven aan de oproep te participeren in het vermoorden van joden. En ook Sovjetburgers deden er aan mee evenals communisten, ook al had ieder daarvoor zo zijn eigen redenen. Sovjetburgers deden het bijvoorbeeld om de woningen en bezittingen van joden over te kunnen nemen, arm als ze waren. Communisten deden het om de aandacht niet op henzelf gevestigd te krijgen. De Russen waren sinds de Grote Terreur van 1937-1938 sowieso al gewend aan een cultuur van aangeven en moorden. De Duitsers gaven de joden de schuld van ieder lijk dat aangetroffen werd en op die manier versterkte het doden zelf de mythe van het joods bolsjewisme. Toen later het Sovjetgezag weer hersteld werd liepen de mensen even zo gemakkelijk weer over naar de andere kant en op die manier kon even zo gemakkelijk de mythe van het antifascisme ontstaan.
De Duitsers lieten de joden Sovjetliederen zingen, de stad uit marcheren om ze vervolgens allemaal dood te schieten: joden waren immers communisten en communisten waren immers joden. Eind 1941 hadden de Duitsers meer dan 1 miljoen joden gedood in de Sovjet-Unie ! In de tweede helft van 1941 lieten de Duitsers Russische krijgsgevangenen en gedeporteerden naar Polen komen om er de vernietigingskampen te bouwen. Ze verlieten maar al te graag de uithongeringskampen. Steeds vaker maakten de Duitsers gebruik van door vrachtwagens geproduceerde koolmonoxide maar in 1942 ontstonden al snel de gaskamers die gebouwd en gerund werden door Sovjetburgers. In dat jaar werden 1,3 miljoen joden vermoord in de Poolse vernietigingskampen en alle nog overgebleven Europese joden moesten naar Auschwitz. Het overgrote deel van de Europese joden was echter al vermoord toen Auschwitz in gebruik genomen werd. Auschwitz vormde als het ware het sluitstuk van de Duitse vernietigingsindustrie die in drie fasen werd gerealiseerd: massamoord aan de rand van massagraven, vergassing in vrachtwagens door uitlaatgassen en massamoord door vergassing met Zyklon B. En alle Duitsers waren daarvan op de hoogte! Zoals ook iedereen in westelijk Rusland daarvan wist. Huiveringwekkend is de passage waarin Snyder een Duitse soldaat citeert die aan zijn gezin thuis beschrijft hoe hij joden doodde, inclusief vrouwen en kinderen: “Terwijl de baby’s met een grote boog door de lucht vlogen, schoten we hen aan flarden nog voor hun lichaampjes in de kuil in het water vielen”.
Het vernietigen van de staat was zoals gezegd het centrale beginsel: alle joden die burger waren van een staat die was vernietigd door Duitsers of door Duitsers en Russen, werden allen vermoord. Duitsland creëerde daarnaast marionetstaten zoals Kroatië en Slowakije zodat Duitsland bepaalde welke burgers onder het nieuwe regime aldaar vielen. Dat was de manier om de joden daar weg te halen en op transport te zetten naar de werk- en vernietigingskampen. De Kroaten waren niet erg Belgradogezind omdat de Serven er onder alle omstandigheden wel voor zorgden dat zij de macht behielden. De Kroaten gaven nu de Serven en de joden overal de schuld van en zo werd ongeveer driekwart van alle joden tijdens de oorlog vermoord. Een soortgelijk proces voltrok zich in Tsjech-Slowakije. Roemenië was al behoorlijk antisemitisch en de Roemenen deden vol overtuiging mee aan jet deporteren en doden van joden. Hier kregen de koning en de joden de schuld van alles wat fout ging. Door de internationale politieke ontwikkelingen raakte Roemenië de vertrouwde oriëntatie op Frankrijk kwijt en werd na Russische agressie in de handen van de Duitsers gedreven en daarmee was het lot van de Roemeense joden bezegeld. Overigens wilden de Roemenen zelf bepalen hoe en waar ze zich zouden ontdoen van de joden. Zij ergerden zich aan de aanmatigende houding van de Duitsers vooral omdat ze Transsylvanië niet van de Hongaren hadden teruggekregen terwijl ze op enige compensatie of genoegdoening hadden gerekend vanwege het met de Duitsers gezamenlijk optrekken tegen Rusland. De Hongaren hadden zich bij Hitler aangesloten omdat Hongarije vooral dankzij Duitsland veel grondgebied had verworven zonder militaire inspanning nadat Hongarije veel grondgebied was kwijtgeraakt na WO I. Uiteindelijk trokken de Duitsers Hongarije binnen dat een zelfstandige staat mocht blijven onder de voorwaarde dat Hongarije mee zou werken aan de deportatie van joden uit het land. Midden 1944 werden 437duizend joden uit Hongarije naar Auschwitz gebracht van wie er ongeveer 320duizend werden vermoord.
Tot op het allerlaatst was Hitler overtuigd van de joden als oorzaak van al het kwaad op de wereld. Duitsland mocht de oorlog misschien verliezen maar de wereld zou Hitler tot het einde der tijden dankbaar blijven voor de Endlösung, zo was zijn stellige overtuiging. Snyder hierover: “Hitler was geen Duitse nationalist die zeker was van een Duitse overwinning en die streefde naar een grotere Duitse staat. Hij was een zoölogische anarchist die ervan overtuigd was dat de ware staat van de natuur bestond en hersteld moest worden”. Hitler hield zelfs rekening met de mogelijkheid dat hij door Rusland zou worden verslagen: “Als het Duitse volk niet sterk genoeg en niet toegewijd genoeg is om zijn bloed te geven voor zijn bestaan, laat het dan verdwijnen en vernietigd worden door een andere, sterkere man. Ik zal geen traan laten om het Duitse volk”.
Telkens weer keert Snyder terug naar het adagio van deze studie: alleen de joden in vernietigde staten konden worden vermoord. Slechts drie procent van de slachtoffers van de holocaust bestond uit Duitse joden. De meeste joden die in Duitsland achterbleven overleefden de oorlog.
Snyder: “Daar waar de Duitsers conventionele staten wegvaagden of Sovjetinstituties die net conventionele staten hadden verwoest afbraken, schiepen ze een afgrond waarin racisme en politiek samen naar de grote leegte leidden. In dit zwarte gat werden joden vermoord”. ‘De Duitse moorden op 5,5 miljoen joden, meer dan 3 miljoen Sovjetkrijgsgevangenen en ongeveer 1 miljoen burgers tijdens zogenoemde antipartizanencampagnes vonden allemaal plaats in staatloze zones’.
In zijn conclusie neemt Snyder plots een grote vlucht, die hem door NRC-recensente Laura Starink hevig kwalijk wordt genomen. Ik heb er minder moeite mee. Uiteindelijk gaat het erom dat we lering trekken uit onze eigen geschiedenis. In zijn inleiding zegt Snyder al dat de holocaust nog niet ten einde is en dat we er nog steeds niet voldoende van begrepen hebben.
Hij schetst het potentiele gevaar van voedseltekorten en klimaatschade (denk bijvoorbeeld aan de genocide in Ruanda die een direct gevolg was van ongekend hevige droogte in de regio) waardoor politici opnieuw voor de keuze worden gesteld hoe de relatie tussen politiek en wetenschap te definiëren. Laten we wel zijn: de nieuwe Amerikaanse president heeft inmiddels bij monde van stafchef Priebus laten weten: confirm(s) that climate denial will be the official policy of Trump’s administration! Voorts ziet Snyder de wereld veranderen op manieren die Hitler-achtige beschrijvingen van het leven, de ruimte en de tijd meer plausibel maken. Dat klinkt verontrustend en dat is het ook. Maar is het fout of overdreven? Het antisemitisme is niet verdwenen, integendeel en daarnaast zien we wereldwijd een nieuwe zondebok ontstaan: de homoseksueel. En, schrijft Snyder: Een algemeen voorkomende Amerikaanse fout is denken dat vrijheid hetzelfde is als de afwezigheid van overheidsgezag. Deze verwarring zagen we eerder bij het Duitsland en het Oostenrijk van de jaren dertig, schrijft hij. Een waarneming die in het Amerika van vandaag des te actueler is. Hitler liet de natuur samensmelten met de politiek en ook heden ten dage zie je die stellingname terugkeren, onder andere bij seculier rechts in de Verenigde Staten. Denk maar weer aan de uitlatingen van stafchef Priebus. Overigens lijkt mij deze propositie bepaald niet voorbehouden aan seculier rechts maar aan conservatief rechts, inclusief de zeer religieuze gemeenschap in Amerika. Ook het populaire denken dat de vrije markt iets natuurlijks is, is volgens Snyder een samensmelting van natuur en politiek.
Toegegeven, in zijn conclusies neemt Timothy Snyder reuzenstappen en beperkt hij zich tot soms wat al te vluchtige waarnemingen. Er valt hier en daar misschien wat af te dingen op zijn ‘snelle associaties’ maar ik hou er wel van wanneer een gedegen historicus juist vanuit het perspectief van zijn studie en kennis van onze gemeenschappelijke geschiedenis kijkt naar de wereld waarin wij vandaag de dag leven. En ik eindig hier graag met een iets langer citaat: “We leven op dezelfde planeet als Hitler en hebben deels dezelfde zorgen; we zijn minder veranderd dan we denken. We houden van onze leefomgeving, we fantaseren over het verwoesten van regeringen, we denigreren de wetenschap, we hebben nachtmerries over rampen. Als we denken dat we slachtoffers zijn van de een of andere wereldwijde samenzwering, schuiven we op in de richting van Hitler. Als we geloven dat de holocaust het gevolg was van de inherente eigenschappen van joden, Duitsers, Polen, Letten, Oekraïners of wie dan ook, stappen we Hitlers wereld binnen”.
Hoe het ook zij, wederom (na Bloedlanden)een formidabel boek, dit Zwarte Aarde. Het zijn juist dit soort studies die ons langzamerhand doen beseffen en begrijpen hoe de holocaust kon ontstaan. Die ons tegelijkertijd, zorgwekkend genoeg, doen beseffen dat de geschiedenis van die holocaust nog niet voorbij is en dat we er nog niet voldoende lering uit hebben getrokken.
Enno Nuy
november 2016