Sands, Philippe – De verdwijningen van Londres 38
Sands, Philippe – De verdwijningen van Londres 38
Over Pinochet in Engeland en een nazi in Patagonië
Uitgeverij Spectrum, 473 pagina’s
Vertaald door Jan Wynsen
Wie herinnert zich niet Pinochet? Ik zie nog de beelden uit Santiago voor me en herinner me hoezeer het nieuws dat Salvador Allende (1908-1973) was verraden door Pinochet (1915-2006) en in reactie daarop zichzelf van het leven beroofde, mij overdonderde. Voor mij was het zonneklaar dat Nixon (1913-1994) en Kissinger (1923-2023) achter deze verwerpelijke coup zaten. Het waren de Amerikanen die Allende vogelvrij verklaarden en die Pinochet dolgraag zijn gang lieten gaan.
Als we overstappen naar het leven van Walter Rauff (1906-1984) die op een merkwaardige manier bij de processen in Neurenberg buiten beeld wist te geraken, is al heel snel verbijstering je deel als je leest dat de West-Duitse inlichtingendienst hem inhuurt om communisten in Chili, Ecuador en Peru in de gaten te houden. Een poging om Rauff uitgeleverd te krijgen aan Duitsland mislukte op strikt juridische gronden. De voormalige nazi was voorgoed vrij man.
De aanloop naar de arrestatie van Pinochet in Londen en de uitlevering aan Spanje wordt door Sands, zelf jurist, buitengewoon spannend beschreven. Opmerkelijk was natuurlijk het gegeven dat Spanje nu een dictator uit een vreemde mogendheid wilde berechten terwijl het land er nooit in was geslaagd hun eigen dictator Franco voor het gerecht te brengen. Dat de Spaanse regering niet blij was met de acties van de Spaanse justitie deed daar niets aan af.
De zaak leidde tot verhoogde politieke spanningen in Engeland, Spanje en Chili in oktober en november 1998. Het Engelse Hof deed uitspraak op 25 november van dat jaar. Ik was destijds verbaasd over het feit dat een Spaanse rechter arrestatie van een Chileen in Engeland kon eisen. De juridische haarkloverijen waren aan mij niet besteed maar ik was opgetogen toen ik las dat Pinochet zou worden uitgeleverd aan Spanje. Maar al snel werd bekend dat een van de rechters de schijn van vooringenomenheid op zich had geladen door te verzwijgen dat hij banden had met Amnesty International. Het was de stem van deze rechter die de doorslag gaf. Onthutsend natuurlijk.
Vijfendertig jaar eerder besloot een Chileens Hof dat Rauff niet kon worden uitgeleverd aan Duitsland. Al snel na de staatsgreep door Pinochet doken geruchten op dat Rauff nauwe banden met de Inlichtingendienst van het regime zou hebben. Het bleven evenwel geruchten. Lastig in dit boek is dat te vaak jaartallen ontbreken. De schrijver meldt dan dat op 12 oktober iets voorviel en dan moet je terugbladeren om erachter te komen in welk jaar dat speelde.
In 1999 werd de rechtszaak tegen Pinochet in Londen opnieuw gevoerd. Pinochet verloor zijn onschendbaarheid pas vanaf 1988, het jaar waarin het Verenigd Koninkrijk relevante jurisprudentie had geratificeerd. Het was nu aan de Britse minister van binnenlandse zaken, Jack Straw, om te bepalen of deze uitslag uitlevering aan Spanje rechtvaardigde. Straw besloot dat Pinochet aan Spanje kon worden uitgeleverd. Overigens, wie was de grootste steun en toeverlaat voor Pinochet in Engeland? Inderdaad, Margaretha Thatcher. Tja, ik zal hier niet uit de doeken doen hoe de juridische haarkloverijen de verdere procesgang beïnvloedden. Straw had weliswaar besloten dat Pinochet kon worden uitgeleverd maar er kwam opnieuw iets tussen. Misschien herinnert u zich dat nog en zoniet, lees dan dit spannende boek van Philippe Sands. Ofschoon ik hier op moet merken dat niet iedereen zin zal hebben in al die juridische verwikkelingen en spitsvondigheden.
Terug naar Rauff van wie zeer hardnekkige geruchten rondgaan dat hij betrokken werd bij het ontwerp van het gevangenenkamp op Isla Dawson. Het kamp deed wel heel sterk aan Auschwitz denken. Maar klopten die geruchten ook? Enfin, hard en onomstotelijk bewijs weet Sands niet boven water te krijgen maar het heeft er alle schijn van dat Rauff wel degelijk betrokken was bij het ontwerp van een strafgevangenis maar ook bij folteringen en martelingen in Chili. Nadat hij medeplichtig was aan de moord op tenminste 97.000 joden door de inzet van vrachtwagens die waren omgebouwd om de uitlaatgassen in de laadruimte te injecteren.
Het doet je gevoel voor rechtvaardigheid pijn als je je realiseert dat deze beide mannen uiteindelijk in vrijheid een gewone dood stierven. Zij hoefden zich niet voor enige rechter te verantwoorden terwijl vaststond dat ze beiden verantwoordelijk waren voor zware misdaden tegen de menselijkheid. Het meest nog verwondert mij het karakter Rauff. Voor wie hem een zwaarder lot had gegund, realiseer je dat hij geen gelukkig man is geworden. Hij moest iedere openbaarheid schuwen, altijd op zijn hoede zijn. Hij bleek een koud en ijzingwekkend karakter te hebben. Misschien dat zijn zoon en zijn latere levenspartner nog enige warme gevoelens jegens hem koesterden maar dat was het dan ook wel. Meer liefde of wat daarop moest lijken viel hem niet ten deel. Rauff was zo’n mens die, althans zo lijkt het toch, een slecht karakter had, volhardde in zijn politieke overtuigingen die hem ooit tot een nazi hadden gemaakt en ging na de oorlog, in een ander werelddeel, gewoon verder waar hij gebleven was. Of ze nu Wächter, Mengele, Eichmann of Rauff heetten, hun denken was en bleef geperverteerd. Nooit kreeg een andere kijk of een morele correctie ook maar enig vat op hen. Zij waren simpelweg gewetenloos.
En voor Pinochet gold precies hetzelfde. Allende had de pech dat Nixon en Kissinger hem kwijt wilden en Pinochet, nota bene door Allende zelf in het militaire zadel gehesen, was maar wat graag bereid de Amerikanen ter wille te zijn. Zijn verantwoordelijkheid voor talloze folteringen, martelingen, executies, verdwijningen en andere misdaden jegens de mensheid is genoegzaam aangetoond. Het is ook Chili gelukt om na zijn dood vele, vele verantwoordelijken voor al die walgelijke vergrijpen te veroordelen en te straffen. Ofschoon de eerlijkheid gebiedt hier op te merken dat Pinochet in sommige kringen nog steeds wordt geëerd als patriot en redder van de democratie. Hert kan verkeren. Zijn grootste bewonderaarster was Margareth Thatcher maar zij had ook niet zo heel veel op met de democratie. ‘There is no such thing as society’ was haar motto, nou dan weet u het wel.
Niet hier op aarde veroordeeld en gestraft maar de geschiedenis zal hard oordelen over mannen als Pinochet en Rauff. Tenzij natuurlijk het bizarre brein van Trump de mensheid voorgoed zal infecteren. Voorlopig wil ik vasthouden aan de hoop dat de mensheid ook van Trump zal weten te herstellen. De vooruitzichten zijn niet gunstig maar laten we afwachten hoe de geschiedenis zich in de komende decennia gaat ontwikkelen. Ondertussen schreef Philippe Sands een fascinerend en spannend boek over enkele nare episodes uit onze recente geschiedenis. Het is goed daar zoveel decennia later nog eens uitvoerig bij stil te blijven staan.
Enno Nuy
November 2025