Meulenhoff, 271 pagina’s
Nadat ik de afrekening van Niklas Frank met zijn vader, gouverneur generaal van Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog, las – Vader, ik haat je – begin ik aan deze door de achternicht van Heinrich Himmler geschreven familiekroniek. Dit alles naar aanleiding van de documentaire Hitler’s children van Chanoch Ze’Evi die ik bekeek na de bioscoopfilm Zone of interest van Jonathan Glazer gezien te hebben.
Katrin Himmler, politicologe en schrijver ging op zoek naar de levens van Ernst, Gebhard en Heinrich Himmler en hun houding ten opzichte van de nazi-ideologie. Ze kwam er al snel achter dat de beeldvorming binnen de familie bepaald niet synchroon liep met wat uit talloze documenten bleek. Alle drie de broers bleken overtuigde nazi’s, zoals dat ook gold voor hun ouders.
Opmerkelijk is dat in de Eerste Wereldoorlog niet alleen Duitse maar ook Franse oorlogsgewonden in Landshut aankwamen en werden verpleegd. En verderop lezen we over ‘De zwarte smaad’. De Duitsers beschouwden de inzet van zwarte soldaten bij de Franse koloniale troepen als indruisen ‘tegen alle wetten van de Europese beschaving’.
Helder beschrijft Katrina Himmler de roerige tijden in het Duitsland van na de Grote Oorlog, waarin de Freikorpsen ontstonden die de basis vormden van een nationalistische en socialistische ordening: nationale grootheid, waar de vernederde Duitsers naar snakten gecombineerd met het ideaal van kameraadschap en het leidersprincipe. Een wereld van mannen, aangevoerd door een Führer, met een verachting van de Weimarrepubliek. Al onmiddellijk na de Grote Oorlog begon de radicalisering van Heinrich Himmler. En zijn vader was het bepaald niet oneens met hem. Maar ook de beide broers, Gebhard de oudste en Ernst de jongste voelden zich thuis in de wereld van de Freikorpsen!
In januari 2019 wordt de NSDAP opgericht en tegelijkertijd nam de inflatie in die jaren schrikbarend toe. De NSDAP spinde er goed garen mee. En uiteindelijk zouden Heinrich en Gebhard deelnemen aan de mislukte putsch van Hitler op 9 november 1923.
Heinrich ontwikkelde een steeds autoritairder karakter, aanvankelijk vooral tegenover vrouwen, meer specifiek de verloofde van zijn oudere broer. Zijn houding en gedrag zijn ronduit misselijk makend.
Al snel zou ook ras een steeds grotere rol spelen in de leef- en denkwereld van Heinrich. Die al snel aan de slag ging als secretaris van Georg Strasser, gouwleider van een nationaalsocialistische beweging. Later zou Heinrich Himmler zijn baas Strasser in de Nacht van de Lange Messen laten vermoorden in 1934. En het antisemitisme had zich al in het DNA van de Duitsers genesteld, op een welhaast organische manier. Niemand die zich nog afvroeg of dat nare sentiment wel op zijn plaats was, bij beschaving hoorde.
Heinrich Himmler trad toe tot de Rijksdag in 1930 en richtte de SD op waarmee hij de SS tot partijelite vormde. Hitler komt aan de macht, we schrijven 1933. Heinrich is blij, zijn ouders ook. En zijn broers ongetwijfeld al evenzeer. Alle politieke partijen behalve de NSDAP hieven zichzelf op nadat alle deelstaatregeringen waren teruggetreden en nadat de Rijksdag zichzelf met een machtigingswet zichzelf buitenspel had gezet.
Het was Heinrich Himmler die het eerste concentratiekamp liet bouwen, Dachau. Uiteindelijk werd hij hoofd van de gehele geheime staatspolitie, Reichsführer SS. And now for something completely different: hij meende ook dat hij als rasechte ss’er recht op een tweede vrouw had. Dat kwam goed uit nadat hij op een al even rasechte maar jongere Duitse secretaresse verliefd was geworden.
Maar dan valt onvermijdelijk het doek, we kennen de geschiedenis zonder die te begrijpen. Gebhard Himmler kwam ongeschonden uit de oorlog en overleed in 1982. Heinrich Himmler slaagde erin zichzelf van het leven te beroven, op 23 mei 1945. Hij ontliep daarmee de minder heroïsche dood door de galg. Ernst Himmler probeerde het apocalyptische Berlijn in de laatste dagen van de oorlog te ontvluchten maar kwam daarbij om het leven. We weten niet hoe zijn dood zich heeft voltrokken.
Katrina Himmler- zij was met een Joodse man getrouwd maar behield haar eigen zo beladen achternaam, gaf hem echter niet mee aan haar zoon – schreef een voortreffelijk boek. Ze heeft een prettige stijl die door vertaler Bonella van Beusekom in verzorgd Nederlands werd weergegeven. Maar wat vooral opvalt is haar heldere betoogtrant. Ze moet in redelijk grote stappen door een van de meest stormachtige periodes van de Duitse politiek laveren en ze slaagt er wonderwel in de geschiedenis van de familie Himmler tegen die bijzondere achtergrond neer te zetten, te schilderen. Ze houdt zich aan de feiten en levert eigenlijk nergens persoonlijk commentaar en desondanks slaagt ze erin te laten zien hoe de Himmlers van die jaren zich lieten compromitteren en perverteren door het donkerbruine gedachtegoed.
Zo beschrijft zij een familie waarvan niet alleen die ene zoon tot de machtigsten en wreedsten van het Dritte Reich behoorde maar ook de beide andere broers en zelfs de ouders als nationaalsocialisten konden worden gekenschetst. Een levenshouding die velen van hen ook na de oorlog aan bleven hangen. En wat telkens weer opvalt en zo schokkend is, dat is het achteloze antisemitisme dat door vrijwel iedereen als doodnormaal en onbetwist werd ervaren. Het ontbrak de samenleving als geheel totaal maar dan ook echt volkomen aan het geringste beetje medelijden met het ongekend wrede lot dat miljoenen medemensen ten deel viel, alleen maar omdat ze niet Duits waren, geen Ariër waren maar joods, homoseksueel, geestelijk gehandicapt of politiek andersdenkend. Voor zover de Duitsers een geweten hadden, reserveerden ze dat strikt voor de volkseigenen.
Natuurlijk ook doet dit boek, dat gepubliceerd werd in 2005, me sterk denken aan die andere familiekroniek, Het kleedje voor Hitler, van Bas von Benda-Beckman. Mits goed geschreven – en dat geldt voor beide boeken – is zo’n beschrijving van de lotgevallen van een familie minstens zo informatief en interessant als een historiografische beschrijving en duiding. In de familiekroniek komen we geen theorieën of ‘visies’ tegen maar maken we kennis met een aantal familieleden die ons hun verhaal vertellen aan de hand van foto’s, brieven, herinneringen en reconstructies. Een onmisbare aanvulling op officiële geschiedschrijving.
Ik heb genoten van de zo rustige en geserreerde verteltrant van Katrina Himmler, dit is voor mij dé manier om een geschiedenis te vertellen. En ook dit boek verdient het om telkens weer herlezen te worden.
Enno Nuy
Februari 2024