Atheneum – Polak & Van Gennip, 222 pagina’s
Johan van de Gronden was directeur van het Wereld Natuur Fonds en in deze bundel met essays toont hij onder meer zijn betrokkenheid bij en fascinatie voor de natuur. Het eerste essay schildert de verbluffende trektocht van de Monarchvlinder tussen Mexico en Canada. De enkel in Mexico en Guatemala voorkomende Zilverspar speelt een cruciale rol in die trektocht. De vlinderdichtheid van die sparren in november kan oplopen tot vijfduizend vlinders per vierkante meter, van wortel tot kroon. Anders gezegd, per boom ongeveer veertig kilo vlinders. In de grootste kolonies komen wel driehonderdmiljoen Monarchvlinders samen! Helaas vertelt van de Gronden er ook bij hoe snel de verwoesting van de biosfeer hier om zich heen grijpt. Alles wat bewondering en verbazing oproept schijnt te moeten verdwijnen. Wij mensen realiseren ons veel te weinig hoe onwaarschijnlijk invasief en verwoestend onze eigen soort is. Bedenk bijvoorbeeld dat die trek van de Monarchvlinder zich elk jaar weer in drie tot vier generaties Monarchvlinder voltrekt! Elk diertje moet dus alle informatie over die volledige migratie in het genetisch materiaal hebben opgeslagen.
In het tweede essay vertelt de schrijver van Jean Jacques Rousseau, die misschien wel als eerste de bezitsverhoudingen verwierp: “De ware grondlegger van de burgerlijke maatschappij: dat was hij die als eerste een stuk grond omheinde, zich verstoutte te zeggen “Dit is van mij” en onnozelaars trof die hem geloofden”. Zijn Overpeinzingen van een eenzame wandelaar, dat ik fluks ga aanschaffen, maakt me jaloers en ik realiseer me dat er vermoedelijk geen plek meer op aarde is die ook maar in de buurt komt van het arcadische landschap waarin Rousseau’s zijn laatste wandelingen volbracht.
In een mooie brief aan Linnaeus praat hij de beroemde geleerde bij over zijn vakgebied, de taxonomie ofwel het benoemen en classificeren van planten en dieren. Linnaeus was kennelijk nogal ingenomen met zichzelf en dat wil van de Gronden hem toch graag nog even verwijten. Maar het gaat de briefschrijver vooral om de vraag: hoe ontwerp je als seculiere mensen een moraal van matiging en terughoudendheid? En vergeten we niet: zijn bewondering voor de grote geleerde is onaantastbaar.
Heel fraai ook is Een verhaal is als de wind waarin de schrijver de cultuur van de in Zuid Afrika woonachtige San tracht te reconstrueren. De San werden door de Westerse kolonisten bosjesmannen of hottentotten genoemd en dienovereenkomstig denigrerend behandeld. Geschreven taal is niet achtergebleven, de San kenden het schrift niet. Wel zijn er prachtige rotsschilderingen van de San gevonden maar het blijkt moeilijk tot een eensluidende interpretatie daarvan te komen. Het is maar goed dat er hier en daar toch nog getuigenissen van deze samenleving zijn verzameld en opgeschreven. Dat die cultuur vrijwel geheel is opgeslokt door de moderne mens, neemt niet weg dat we veel van hen hadden kunnen leren als wij onze arrogantie maar wat hadden kunnen temperen. Nu realiseren we ons dat we kansen hebben laten liggen en dat we zulke culturen onrecht hebben aangedaan door hen te veronachtzamen, te negeren en te vergeten.
Van de Gronden noemt zijn bundel zelf “een langzaam boek in een jachtige tijd” en dat is een treffende typering. Hij neemt de tijd voor zijn onderwerpen en heeft zich goed ingelezen in de materie die hij behandelt. Wie niet in details geïnteresseerd is, kan zich beter een ander boek aanschaffen. Ik herinner me ooit een betoog te willen starten toen de vrouw des huizes mij al snel in de rede viel en vroeg “what’s the bottom line?” Geen vruchtbare bodem voor een goed gesprek. Geen lezerspubliek voor Van de Gronden die enerzijds een wat intellectualistische indruk maakt maar anderzijds gewoon goed kan schrijven. Ik houd van zulke taal, van zulke betogen. En zijn ‘bottom line’? We zijn te jachtig, we hebben geen oog meer voor het detail en de werkelijke samenhang der dingen dreigt ons te ontgaan. We raken onszelf kwijt.
Kortom, een goed boek.
Enno Nuy
Juli 2022