Na een zinvol voorwoord van Arnon Grunberg volgt een inleiding door de schrijver, Anatoli Koeznetsov (1929-1979) die alle stekels in je lijf overeind zetten. De gruwel van de Sovjetcensuur is ondraaglijk en hemeltergend. Gelukkig kunnen we nu de integrale en oorspronkelijke versie (ter publicatie aangeboden in 1969) van zijn boek lezen waarin de door de Sovjets geweigerde tekstdelen werden gemarkeerd. Het nadeel is dat je je doorheen het hele boek moet ergeren aan de perverse ingrepen van de man met de schaar. Het voordeel is dat je een helder zicht krijgt op het zieke en geperverteerde karakter van de Sovjetautoriteiten.
Alles in dit boek is waar. Zo luidt de eerste zin van dit verbijsterende boek. Natuurlijk kende ik de verschrikkelijke geschiedenis van Babi Jar. Ik zag Shoah van Claude Lanzmann verschillende keren, heb vele filmbeelden van deze plaats van verschrikking gezien en vaak genoeg over deze onvoorstelbare geschiedenis gelezen. In Babi Jar zijn superlatieven betekenisloos. In de door Grunberg aanbevolen documentaire Babi Jar. Context van Sergei Loznitsa zien we een Duitse soldaat zonder enige emotie uitleggen hoe de moordpartij zich voltrok. Hij meende dat er in enkele dagen tijd zo’n 25.000 mensen werden gedood. Het officiële dodental is 33.771, voornamelijk joden. Maar het ravijn bood een begraafplaats aan meer dan 100.000 door de nazi’s omgebrachte oorlogsslachtoffers.
Dit boek is het ooggetuigenverslag van de schrijver die 12 jaar was toen de nazi’s hun onvoorstelbare moordpartij in Babi Jar ten uitvoer brachten. In september 1941 hadden de Russen Kiev verlaten, de Duitsers waren in aantocht. Nadat de Duitsers Kiev hadden ingenomen brachten de Russen het complete oude stadscentrum tot ontploffing, ze waren dagenlang bezig geweest met het ondermijnen van het stadsdeel. Niet alleen Duitsers kwamen om het leven maar ook honderden onschuldige burgers. De Duitsers verordonneerden dat alle joden zich op 29 september moesten melden op een nader gespecificeerde straathoek. De joden kregen de schuld van de reeks ontploffingen. Anatoli beschrijft hoe de samengekomen joden door hun stadsgenoten werden beroofd van hun meegebrachte spullen. Sommige joden realiseerden zich dat ze hun dood tegemoet gingen, anderen pleegden zelfmoord. Al snel ratelden de machinegeweren in Babi Jar. Ook veel niet-Joodse inwoners van Kiev meenden dat de joden de ontploffingen hadden veroorzaakt. Dan vertelt Koeznetsov het verbijsterende verhaal van Dina Pronicheva die ook te zien is in de documentaire Babi Jar. Context.
Hierop volgt Een hoofdstuk van herinneringen, dat begint met kannibalisme. Dit hoofdstuk sneuvelde vrijwel geheel door censuur. Het is alsof de man met de schaar het werk van der Meister aus Deutschland nog eens grondig over doet. Voor mijn gevoel is de Rus hier net zo afschuwwekkend als de nazi. Stalin vertelde aan Churchill dat hij het verzet van tien miljoen tegenstanders had moeten smoren! Koeznetsov houdt staande: alleen wie niet wilde weten, wist het niet, Rus of Duitser. En wat was eigenlijk het verschil tussen de bolsjewieken en de nazi nadat Hitler en Stalin een vriendschapspact sloten en beiden Polen binnenvielen? In Rusland was nooit slecht over Hitler geschreven en heel veel Russische joden konden zich dan ook niet voorstellen dat ze het slechter zouden krijgen onder de Duitsers.
Nadat de nazi’s in een paar dagen tijd alle joden van Kiev in Babi Jar hadden vermoord, gingen ze verder met Russen, Oekraïners en anderen die kant op te slepen. Bij een nabijgelegen psychiatrisch ziekenhuis werden alle patiënten in een paar dagen tijd in vergassingsauto’s omgebracht. Zigeuners werden opgejaagd als wild en onmiddellijk vermoord. In een park werd een meisje door nazi’s levend begraven, het graf werd gegraven door een van straat geplukte grijsaard. Ook communisten en sovjetactivisten moesten eraan geloven. De Gestapo deed niet onder voor de NKVD.
Onthutsend is het verhaal over het krijgsgevangenenkamp Darnitsa, niet ver van Babi Jar gelegen. In dit kamp zijn naar schatting 68.000 mensen omgekomen. Geen van de kampleiders werd ooit veroordeeld voor de afschuwelijke misdaden die daar werden gepleegd. Na de val van Duitsland werd op bevel van Stalin iedereen die niet in krijgsgevangenschap was gestorven, gearresteerd en naar Siberië gestuurd!
In november 1941 vloog ook het Holenklooster in Kiev in brand. Men gaat ervan uit dat ook hier de NkVD als brandstichter optrad. De communisten, Molotov voorop, beschuldigden de Duitsers van deze cultuurvernietiging. Maar Koeznetsov is ervan overtuigd dat de Sovjets zelf deze misdaad op hun geweten hebben. De volgende passage is eigenlijk de sterk verkorte samenvatting van dit boek en bedenk daarbij dat de Sovjets de eerste regel schrapten: “Als miljoenen mensen van hun geboorte tot hun dood nooit hardop zeggen wat ze denken. Als tegenwoordig in een cilindertje genoeg energie kan worden opgehoopt om New York, Moskou, Parijs en Berlijn te vernietigen, en als die cilindertjes dag en nacht over onze hoofden vliegen, waarvoor? Zijn dat geen blijken van barbarij? Mensen, vrienden! Broeders en zusters! Dames en heren! Sta stil, denk na, kom bij zinnen. DE BESCHAVING IS IN GEVAAR”. Ik zou zeggen, kijk om u heen en wat zijn we vandaag, in 2024 opgeschoten? En in zijn rede van 27 april 1923 verklaarde Hitler zelf: “Te grote slimmeriken zijn vijanden van actie, wat we nodig hebben is instinct en wilskracht“.
Het verhaal van de tiener Anatoli is zo waanzinnig absurd en ongeloofwaardig dat je voortdurend denkt: nee, dit kan niet waar zijn, zoiets verdraagt een mens niet. En toch is het waar, zo is het gegaan. Dit onvoorstelbare relaas maakt je als lezer woedend en moedeloos, hoe moet niet voor de jonge Anatoli en zijn iconische opa geweest zijn en voor al hun stadsgenoten, streekgenoten en landgenoten uit hun tijd! Echt, het is om te huilen. En zijn de Oekraïners en Russen van vandaag beter af? Is de vraag stellen niet hem beantwoorden? En nog maar eens wijst de schrijver erop dat zijn boek geen literaire fictie is maar slechts beschrijft wat echt gebeurde.
Toch, het moet gezegd, ook de Oekraïners leken niet over te lopen van medelijden met de joden. Ook Anatoli ondergaat hun treurige lot gelaten. Alsof hij het wel sneu vindt maar er niet verontwaardigd op reageert. Niet dat ze daartoe de ruimte of de gelegenheid kregen maar je kunt ook uit hun gedachten niet afleiden wat ze nou echt van die barbaarse moordpartijen vonden. Afgestompt door de dagelijkse werkelijkheid?
En dan vertelt Koeznetsov het ronduit schokkende verhaal van een Oekraïens voetbalelftal dat in zijn geheel wordt afgevoerd en afgeslacht in Babi Jar omdat ze het lef hadden de Duitsers te verslaan. De Duitse troepen hadden Stalingrad bereikt. En Anatoli stelt vast dat mensen zich net zo tam naar de slacht laten leiden als vee. En wie er ooggetuige van is blijft verkild van schrik zwijgen! We zijn aangeland in 1943 en Anatoli is 14 jaar geworden. Oud genoeg om door de Duitsers op transport naar Duitse fabrieken gezet te worden.
Het hoofdstuk Babi Jar Finale is bijna te verschrikkelijk om te lezen. Een onbeschrijfelijke apocalyps die Koeznetsov desondanks zo nauwkeurig mogelijk beschrijft. Driehonderddertig gevangen proberen te ontsnappen, slechts vijftien van hen slagen daar in. De overigen werden direct gedood of later alsnog verbrand. Babi Jar was Dante’s hel. Er werd nooit iemand voor Babi Jar veroordeeld, geen Riedel, geen Radomski, geen Topajde. Het ravijn is dichtgegooid, Babi Jar bestaat niet meer. Het werd een moddermeer dat ook nog eens doorbrak, alles overspoelde en talloze slachtoffers maakte. Koeznetsov schrijft: “Babi Jar heeft geen geluk met cijfers”. Er kwam geen monument, ook de Russen waren in 1948 fervente antisemieten! Koeznetsov verzucht: “Ze geloven iedereen: Lenin, Stalin, Hitler, Chroetsjov, Mai Zedong, Brezjnev en andere Fidel Castro’s van een lagere rang. Ze vergoelijken wandaden met grootse doelen, ontkennen feiten, vertrouwen op de kale goede bedoelingen. Ga door met geloven…”.
Dit boek (ik laat adjectieven maar achterwege, ik heb alle superlatieven al gebruikt) is onmiskenbaar wereldliteratuur. Te vergelijken met Leven en lot van Vasili Grossman of Verhalen uit Kolyma of De handschoen van Varlam Sjalamov of de Gulag van Solsjenitzin. Indrukwekkend en onvergetelijk! Wie een boek wil lezen waarvan je niet kunt geloven en toch weet dat het echt gebeurd is, die mag dit Babi Jar niet links laten liggen. Het is zo intens droevig en tegelijkertijd zo waanzinnig indrukwekkend! Maar wat nog belangrijker is: dit is geen geschiedenisboek, dit boek gaat niet over tachtig jaar geleden, dit boek is actueler dan ooit, het gaat over vandaag!
Enno Nuy
Februari 2024
Noot: ik lees zojuist dat bloemenleggers voor Navalny in Rusland voor straf het leger in moeten. Zij mogen zich doodvechten in Oekraïne. Er loopt een rechte lijn van Lenin, Hitler en Stalin naar Poetin.