Uitgeverij Atlas, 439 pagina’s
De eerste vraag die zich aan me opdringt na het lezen van Baltische zielen was: waarom heb ik nooit eerder iets van Jan Brokken gelezen? Ik kan de vraag niet beantwoorden. Er lagen andere stapels te wachten, dat zal het zijn. In dit boek houdt Brokken de herinnering levend aan mensen uit de Baltische staten die met elkaar een op zijn zachtst gezegd gecompliceerde geschiedenis gemeen hebben. Zonder uitzondering mensen die op enig moment hun land moesten verlaten, onder invloed van de grote ideologieën uit de eerste helft van de vorige eeuw die elkaar juist daar tegenkwamen en bestreden. Hoe vaak niet wisselden de Baltische staten van machthebbers en souvereiniteit? Polen, Duitsland, Rusland en zelfstandigheid wisselden elkaar af in een ongekend tempo. Nieuwe winden brachten nieuwe sentimenten maar vooral nieuwe keurslijven, regimes zonder uitzondering, in stand gehouden door onderdrukking, van welke zijde het gevaar ook kwam. En het is natuurlijk niet voor niets dat in dit werkelijk prachtige boek vooral veel joodse geschiedenissen voorkomen. Er woonden veel joden in deze staten die in de jaren dertig en veertig slachtoffer werden van een van de grootste tragedies uit de wereldgeschiedenis.
Baltische zielen beschrijft het leven van individuen ten tijde van grote politieke en sociale omwentelingen. We maken kennis met het oude Rusland van de tsaren, met het revolutionaire Rusland van Lenin en Stalin en hun even ongenaakbare op- en navolgers, met het tragische Polen dat als een willoze speelbal haar eigen merkwaardige geschiedenis schreef en met het trotse Duitsland dat groot en groots was, groots in haar verworvenheden en groter nog in haar misdaden. En ofschoon Baltische zielen over mensen gaat, laat het zich tegelijkertijd als een geschiedenisboek lezen. Een enkele keer volgen de gebeurtenissen elkaar te snel op en komen er passages voor die al te zeer beperkt blijven tot historische feiten die beperkt blijven tot jaartallen. Dat leest niet makkelijk en men raakt het spoor maar al te snel bijster.
Maar de kracht van deze geschiedenissen is juist gelegen in het herinneren, het in de herinnering terugbrengen van mensen die je van naam nog wel kunt plaatsen maar die het verdienen weer tot leven gewekt te worden. En deze geschiedenissen zijn stuk voor stuk ontroerend zonder ook maar ergens larmoyant te worden. Geschiedenissen over sterke mensen die erin slagen hun eigenheid, hun karakter te bewaren ondanks het harde en meedogenloze lot dat hen treft. Men zou Brokken kunnen vergelijken met Cees Nooteboom met dien verstande dat Brokken hier journalistieker tewerk gaat waar Nooteboom eerder literair acteert. Nooteboom gaat op reis, duikt in de geschiedenis en stelt zich open voor beelden, invallen en associaties en beschrijft aan de hand van zijn ervaringen en herinneringen zijn kijk op het leven. Brokken gaat hier ook op reis en onttrekt individuele mensen aan de vergetelheid door herinneringen aan hen op te halen en te boekstaven. En daardoor ontstaat een indringend beeld van het leven in de Baltische staten en de impact van politieke invloedssferen op het leven van individuele mensen.
Het heeft geen zin hier aparte levens uit het boek te lichten. De geschiedenissen die Jan Brokken hier noteert zijn zonder uitzondering indrukwekkend en ontroerend. Prachtig geschreven in helder en doeltreffend proza. En wat misschien wel het mooiste compliment aan de schrijver is: hij heeft me aangezet tot verder lezen. Zo kocht ik inmiddels enkele werken van Romain Gary (die alleen nog antiquarisch verkrijgbaar zijn) maar ook Bloedlanden van Timothy Snyder dat juist over de Baltische staten, Wit Rusland en Oekraïne gaat, ligt hier al op tafel. Kortom, een schitterend boek van een schrijver die ik toch vaker moet gaan lezen.
Enno Nuy
Juni 2011