Remarque, Erich Maria – De nacht in Lissabon

Cossee Century, 251 pagina’s

“Ik onderscheidde me heel weinig van de mensen om mij heen. De blonde Ariër is een Duitse legende en geen bestaand feit. Kijk maar eens naar Hitler, Goebbels, Hess en de rest van de regering – eigenlijk moesten die zichzelf allemaal voortdurend als hun eigen illusie uit Duitsland verbannen”, schrijft Remarque. Een even vileine als terechte constatering natuurlijk. En elders schrijft hij: “Wat zijn de Duitsers toch dol op laarzen! Die hebben ze hard nodig, ze waden in zoveel smerigheid”. Verder laat de schrijver, die in de Eerste Wereldoorlog diende als soldaat en zwaar gewond raakte,  zich niet uit over het perverse regime dat zijn boeken in 1939 laat verbranden en de wereld in een onoverzienbare ramp heeft gestort. Remarque is geen politiek schrijver, wat hem soms wel verweten is, mijns inziens ten onrechte.

Hij laat de smerigheid van de bruinhemden het liefst tot uiting komen in individuele daden van de kritiekloze bewonderaars en meelopers van de nazi’s. Daar waar zij een rol spelen in de geschiedenis die hij vertellen wil.

In De nacht in Lissabon, een boek dat je vanaf de eerste pagina bij de strot grijpt, kan een man die het beklagenswaardige Europa wil ontvluchten, boottickets én de vereiste visa voor Amerika krijgen van een man, Jozef Schwarz, die in ruil daarvoor eerst zijn verhaal vertellen wil. Hij wil vertellen wat hem overkwam voordat zijn eigen herinneringen aan de haal met hem gaan, voordat hij vragen gaat stellen en misschien twijfels in zijn geest voelt opkomen. Als hij zijn verhaal verteld heeft, heeft hij de nagedachtenis aan zijn relaas veiliggesteld, voordat hij verdwijnen kan in de anonimiteit in de hoop ooit de ballast waar de nazi’s hem mee opzadelden kwijt te kunnen raken.

Deze Jozef Schwarz vertelt zijn verhaal van een vluchteling, die in een concentratiekamp belandde door toedoen van de broer van zijn vrouw, en als banneling op drift raakt, zichzelf het Vaterland in smokkelt om nog één keer zijn echtgenote te zien waarna zijn leven een totaal andere wending neemt. Doorheen dit verhaal van een wanhopige banneling, wiens avonturen we ook duidelijk herkennen in de door Anna Seghers geschreven roman Transit, weefde Remarque een even indringende als ontroerende liefdesgeschiedenis. Werkelijk prachtig beschreven! En dit alles tegen de achtergrond van de Tweede Wereldoorlog, deze nacht in Lissabon voltrekt zich in 1942 en door de hele roman voel je voortdurend de sinistere en onontkoombare dreiging van het totalitaire regime dat tot diep in Europa zijn macht en machtswellust kon doen gelden. Het regime waarvan Celan dichte: „Der Tod ist ein Meister aus Deutschland“. Huiveringwekkend. Wat een prachtige roman!

Enno Nuy
Maart 2023